Echte Natuur is niet Groen

De menselijke impact op onze planeet kan nauwelijks worden onderschat. Klimaatverandering, massa-urbanisatie, synthetische biologie. Ongerepte natuur wordt steeds zeldzamer, tegelijkertijd wordt onze technologische omgeving zo complex en oncontroleerbaar dat we deze als een natuur op zichzelf gaan ervaren. Ons beeld van natuur moet worden aangepast.

In de bosrand langs de snelweg bij Bloemendaal staat een GSM-zendmast vermomd als dennenboom. Zo'n GSM-zendmast is geen natuur. Het is op zijn best een plaatje van natuur, een afbeelding, zoals het landschapsschilderij dat thuis boven de bank hangt. Hebben we nog wel waarachtige natuurervaringen? Of leven we inmiddels in een plaatjes natuur?

In Nederland behoort elke vierkante meter tot het cultuurlandschap; oorspronkelijke natuur is nergens meer te vinden. De Oostvaardersplassen – een van de belangrijkste Nederlandse natuurgebieden – waren na de inpoldering in eerste instantie voorbeschikt om een industrieterrein te worden, pas later werd besloten er een natuurgebied van te maken. Ook het 'het Groene Hart' is eigenlijk een middeleeuws industriegebied, dat oorspronkelijk ontgonnen werd voor turfwinning. Onze 'natuurgebieden' zijn dus feitelijk 'cultuur gebieden', gevormd onder invloed van het menselijk denken en handelen. 'God schiep de wereld, behalve Nederland. Dat liet hij over aan de Nederlanders zelf', schreef Voltaire in de achttiende eeuw. Tot op heden zijn we in Nederland inderdaad actief natuur aan het ontwerpen en bouwen. Prehistorische bossen worden aangelegd door nijvere natuurbouwers. ’Regeneratie van verloren erfgoed', noemen ze dat. Helaas lukt het niet ook de oorspronkelijke oeros terug te brengen in het nieuwe oerbos. Deze namelijk al in 1627 uitgestorven. Maar de Schotse Hooglander is een redelijk alternatief. Deze runderen weten wat ze te doen staat: grazen in opdracht van Staatsbosbeheer en daarmee zorgen dat het landschap open blijft en niet vervalt tot ruigte – dat vinden we mooi, het herinnert ons aan beroemde 17^e-eeuwse landschapschilderijen. In theorie moeten de dieren zichzelf zien te redden, maar in de winter wil de staatsbosbeheerder de dieren wel een beetje bijvoederen. Ook overleden dieren worden door de beheerders verwijderd. Wandelaars zouden aanstoot kunnen nemen aan een wegrottende koe op het wandelpad. Binnen onze cultuur wordt natuur voortdurend gepresenteerd als een verloren wereld. Natuur wordt geassocieerd met oorspronkelijkheid, maar verschijnt pas wanneer het verdwijnt. Onze natuurbeleving is een retro effect. En de natuur zelf is een decor voor de zondagmiddag, Disneyland voor volwassenen.

Inderdaad, er is veel geld nodig om deze plaatjes natuur in stand te houden. Maar natuur is ook een geweldig marketing instrument: Alligator tuingereedschap, Jaguar sportwagen, Puma schoenen. De natuurlijke metafoor geeft ons het vertrouwde gevoel van herkenning. In reclamespots rijden auto’s altijd in prachtige ongerepte landschappen. Vreemd dat er nooit reclame billboards te zien zijn in deze beeldnatuur.

In de buurt waar ik woon zijn four wheel drives een vast onderdeel van het straatbeeld geworden. De SUV's (sport utility vehicles, voorheen noemden we ze jeeps of all terrain vehicles) hebben ontzagwekkende namen als Skyline, Explorer, Conquerer of Landwind.  Gelukkig is er al spuitbusmodder waarmee je autovelgen van stoere spatten kunt voorzien want de SUV's komen zelden 'off the road'. Er zijn geen heuvels in de omgeving, noch sneeuw of weersomstandigheden die een four weel drive rechtvaardigen. Het is gewoon stoer om onderdeel te zijn van de stadssafari.

NATUUR WORDT CULTUUR

De scheidslijn tussen natuur en cultuur is moeilijk te trekken. Als een vogel een nestje bouwt noemen we het natuur, maar als een mens een flatgebouw neerzet is het opeens cultuur. Sommige mensen proberen het probleem te vermijden door te beweren dat alles Natuur is, anderen beweren juist dat ‘de natuur’ een culturele constructie is. Het is verleidelijk natuur en cultuur op één hoop te gooien en er verder niet over na te denken – filosofisch gezien is dit echter niet zo netjes.

Het woord Natuur is afgeleid van de Latijnse term, Natura, dat op zijn beurt een vertaling was van het Griekse, Physis. Het Latijnse woord heeft te maken met ‘geboren worden’, het Griekse met ‘groei’.Voor de Grieken was het onderscheid tussen natuur en cultuur duidelijk, voor ons niet meer. De natuur als fysieke materie die niet door de mens is gewijzigd, bestaat vrijwel niet meer. We leven in een wereld van petrochemische make-up, microprocessoren, synthetische kleding (allemaal zaken waarvan ik de bestaansvoorwaarden niet ken). De nieuwe geuren douchecrème worden sneller op de markt gebracht dan dat ik de saus kan uitsmeren. Winkelcentra, websites en vliegvelden domineren onze leefomgeving. Er is niet veel natuur meer te vinden welke niet door de mens is beïnvloed. Misschien hier en daar nog een beetje op de bodem van de oceaan, de zuidpool of op de maan. Oude tegenstellingen als natuur en cultuur, mens en dier, lichaam en geest lijken ontoereikend om onszelf en de technologische maatschappij waarin wij leven te begrijpen. De kloonbaby, de regenboog tulp, het lapje kweekvlees en de transgenetische muis die chronisch kanker heeft om de medische wetenschap tot dienst te zijn, zijn ze natuurlijk of cultureel?

Evolutionair gezien heeft ieder onderscheid tussen cultuur en natuur iets willekeurigs; Sinds Darwin is duidelijk dat beide onderdeel zijn van dezelfde evolutiemachine. Wanneer we spreken over de natuur hebben we het eigenlijk altijd over onze relatie met natuur, nooit over de natuur zelf. Natuur is altijd ‘zogenaamde natuur’. De begrippen natuurlijk en cultureel worden meestal ingezet om een bepaald standpunt te rechtvaardigen. Thomas van Aquino (christenvader) meende in de dertiende eeuw dat de kunst de natuur imiteerde, omdat het menselijk intellect gebaseerd was op alle natuurlijke dingen. Oscar Wilde (homoseksueel kunstenaar) beweerde juist dat natuur de kunst imiteert. Jacques Lacan (postmodernist) beweert dat men 'de natuur niet kan zien'. Een gematigd constructivisme is tegenwoordig onder filosofen en natuurwetenschappers gemeengoed: natuur als culturele constructie. Het beeld dat mensen van natuur hebben is door de eeuwen heen sterk veranderd. Het is aannemelijk dat we het in de toekomst verder zullen aanpassen. Dit verlost ons niet van de behoefte de natuur te blijven zoeken. De wijze waarop wij het onderscheid aanbrengen tussen natuur en cultuur is blijft relevant, omdat dit iets zegt over ons menselijk perspectief: wat is de plaats van de mens in de natuur?

Een andere benadering om een scheidslijn tussen natuur en cultuur aan te brengen is het onderscheiden van natuurlijke processen en kunstmatige processen. Sommige processen zijn het gevolg van menselijk handelen, andere niet. Bijvoorbeeld, het omschakelen van een lichtknop kan een kamer verlichten of een zonsopkomst kan een kamer verlichten. De zonsopkomst is een natuurlijk proces, de lamp aansteken een kunstmatig proces. In deze visie zijn culturele processen een duidelijk gevolg van doelbewust menselijk handelen. Cultuur is dat wat de mens bedenkt en controleert. Natuur is de rest. Maar veel van wat de mens in de natuur aanricht heeft een kunstmatige authenticiteit verworven. De genetisch gemanipuleerde tomaat die roder, ronder, groter en misschien zelfs gezonder is dan het tomaatje uit je moestuin. Een allergievrije kat, een in een bioreactor gegroeide biefstuk, een prachtig gevarieerd aangelegd natuurgebied. Menselijk ontwerp maakt hier natuur nóg natuurlijker: Hypernatuurlijk, better than the real thing, altijd net wat mooier, gladder, ongevaarlijker dan de oude natuur. Maar laten we wel wezen: Dit is eigenlijk is cultuur. Naarmate we de bomen, dieren, atomen en het klimaat leren beheersen verliezen ze hun natuurlijke karakter en worden ze opgenomen in een culturele categorie.

CULTUUR WORDT NATUUR

Tot zover heb ik weinig nieuws gezegd. Iedereen weet dat de oude natuur steeds ingrijpender gecultiveerd wordt. Maar de vraag is: Kan het ook andersom? Ik denk het wel. In tegenstelling tot vooruitgangsdenkers die menen dat de mens de natuur steeds verder zal beheersen, totdat de mens uiteindelijk zonder de natuur kan leven, betoog ik dat het een illusie is dat we de natuur volledig kunnen domineren. De natuur verandert met ons mee.

Naar het schijnt woont Microsoft oprichter Bill Gates in een huis zonder lichtknoppen. Zijn huis van de toekomst zit volgepakt met sensoren en programmatuur die de verlichting regelen. Natuur of cultuur? De gemiddelde Nederlander maakt zich meer zorgen over de hypotheekrenteaftrek en de financiële crisis dan over een orkaan of overstroming. Beheerst u de spyware en virussen op uw computer? In zijn strijd met de natuur werd de mens weliswaar steeds onafhankelijker van de fysische condities, maar tegelijkertijd juist afhankelijker van zijn technische hulpmiddelen, van andere mensen en van zichzelf.

Ik denk dat de wijze waarop we de grens trekken tussen natuur en cultuur zal veranderen. Voorheen behoorde het domein van de oorsprong, de 'geboorte' tot de natuur, terwijl cultuur het domein van het 'gemaakte' omvatte. Door ontwikkelingen in wetenschap en techniek vervaagt dit onderscheid. Oorsprong speelt in onze beleving een steeds kleinere rol, omdat alles een kopie van een kopie is. Als we al onderscheid willen maken tussen natuur en cultuur loopt de grens die we tussen 'beheersbaar' en 'autonoom'. Cultuur is dat wat we beheersen. Onder natuur vallen de zaken die een autonome kwaliteit hebben en buiten de macht van de mens vallen. In deze nieuwe indeling behoort een kas tomaat tot de culturele categorie, terwijl we computervirussen en het file probleem als natuurlijke fenomenen gaan beschouwen. Waarom zouden we dit natuur noemen? Is dat niet verwarrend? We spreken van natuur omdat het functioneert als natuur, ook al is het niet groen. Menselijk handelen is zelf geen natuur, maar kan wel natuur veroorzaken, echte natuur in al zijn functioneren, gevaren en mogelijkheden. Ondanks de vele pogingen en probeersels, blijft het leven weinig maakbaar. Maakbaarheid is nooit af. Telkens wanneer de natuur overwonnen lijkt, steekt deze op een ander strijdveld weer de kop op. Evolutie gaat door. We moeten natuur niet zien als een statisch gegeven, maar als een dynamisch proces, dat met ons mee verandert. We moeten de mens niet langer duiden als de anti-natuurlijke soort welke de natuur slechts bedreigd en elimineert, maar als een evolutionaire katalysator. Met onze drang de natuur naar onze hand te zetten veroorzaken we een volgende natuur, welke wild en onvoorspelbaar is als altijd: Wilde software, genetische verrassingen, autonome machines en prachtige zwarte bloemen. Je kunt deze nieuwe benadering van natuur en cultuur een paradigmawisseling noemen. In elk geval is het even wennen, maar na een tijdje worden de zaken weer helder. Echte natuur is niet groen. Het gaat onze macht te boven.

Referenties

[1] www.nieuwenatuur.nl website van Stichting Duinbehoud Leiden.

[2] Metz, Tracy (1998) Nieuwe Natuur : reportages over veranderend landschap. Amsterdam : Ambo, 1998, ISBN 90-263-1515-5

[3] McKenzie Wark (2005). N is for Nature, in Mensvoort, Gerritzen, Schwarz (2005)(Eds.) Next Nature, BIS publishers, ISBN: 9063690932. p 128-134

[4] Metz, Tracy (2002) Pret! : leisure en landschap. Rotterdam : NAi, 2002, ISBN 90-5662-244-7

[5] Catlett Wilkerson, Richard (2006) Postmodern Dreaming:Inhabiting the Improverse (http://www.dreamgate.com/)

[6] Bacon, Francis (1620). Novum organum: Vertaling: James Spedding, Robert Leslie Ellis, and Douglas Denon Heath in The Works (Vol. VIII), published in Boston by Taggard and Thompson in 1863. (http://www.constitution.org/bacon/nov_org.htm)

[7] Haraway, Donna (1994) Een Cyborg manifest. Vertaling: Karin Spaink (Vert. van: A Cyborg manifesto, 1991), Amsterdam: De Balie, 1994

[8] Schwarz, Michiel (2005). Nature So Called, in Mensvoort, Gerritzen, Schwarz (2005)(Eds.) Next Nature, BIS publishers, ISBN: 9063690932. p 87-109

[9] Wilde, Oscar(1889). The Decay of Lying; an observation. New York: Brentano, 1905 [1889]

[10] Lacan, Jacques (2001). Ecrits, Vertaling: Alan Sheridan, London: Routledge, 2001.

[11] Oosterling, Henk (2005). Untouched Nature, in Mensvoort, Gerritzen, Schwarz (2005)(Eds.) Next Nature, BIS publishers, ISBN: 9063690932. p 81-87

[12] Mensvoort, Koert van (2005). Exploring Next Nature, in Mensvoort, Gerritzen, Schwarz (2005)(Eds.) Next Nature, BIS publishers, ISBN: 9063690932. p 4-43

[13] Kelly, Kevin (1994) Out of control: the rise of neo-biological civilization, Massachusetts : Addison-Wesley, 1994, ISBN 0-201-57793-3

[14] Heraclitus (540 BC - 480 BC): On Nature, fr. 208: "Nature loves to hide". (Heraclitus wrote a philosophical work entitled On Nature, which he placed in the temple of Artemis at Ephesus (Diogenes, Lives, 9. 6). The work as a whole has not survived; what remains of it are quotations from it in the works of others.)